LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA

2.1 Introdusaun

Lian ka dalen sira ne’ebè  koalia iha teritoriu Timor- Leste  nia  laran tomak, sai hanesan instrument  ida  ne’ebè  ema  usa  atu komunika ka hala’o  relasaun  entre  ema ida ho ida seluk  i ho kultura no identidade povu ne’e  nia. Tamba ne’e  lian nia papel importante tebes ba ema nia moris. Istoria hatudu  katak lian ida la mosu mai kompletu  ka perfeitu kedas, tamba ne’e  persija iha hanoin  ka vontade diak liu-liu ba kapasidade intelektual atu bele desenvolve  lian ne’e  hodi bele hariku liutan lian sira ba nasaun tomak no sidadaun hotu nia interese.

Lian sira ne’ebè  koalia iha Timor Leste la mosu depois de independensia, maibe mosu hori uluk kedas desde ita nia bei-ala sira nia tempu. Tetun ne’ebè  ita koñese  hanesan tetun prasa ko’alia liu iha distritu dili, tetun terik ko’alia liu iha parte balu iha distritu  Vikeke, Covalima, Manatuto, Manufahi, no Bobonaro. Iha dokumentu antigun balu hosi Portugal ne’ebè  konta kona’ba  lian timor nian iha tempu ne’ebá. Tinan 400 liu ba iha surat ida hakerek dehan iha timor tomak ema hatene lian rua(2) belu ho vaikenu, ne’e katak tetun no vaikenu. Ita bele si’ik  katak iha tempu ne’ebá Timor Lorosa’e  ho belu mak hatene tetun tamba ne’e  liurai Wehali no liurai lika nia rai. Iha Timor  parte loro monu inklui mos Oecuse, ema hatene baikenu tamba liurai Sonbai mak ukun iha ne’ebá  to’o  tinan 1800 ba leten ema bolu Timor Lorosa’e  provinsi  belu nian ne’e  dehan katak provinsi ema tetun nian. Nune’e  ita bele hare katak tuir ema Portugal ne’e  hare ema iha Timor Lorosa’e  iha tempu ne’ebá  bele ona komunika ho lian tetun maski laos sira nia lian rasik.

Ema iha Timor Lorosa’e  ho tan iha belu hatene tetun tansa mak ema iha Oecuse, Kupang, Soe, ho Kafemenanu la dun koalia tetun? Ita hare ona katak, tinan 400 liuba, liurai tetun mak domina Timor Lorosa’e ho rai belu. Nune’e mak uluk kedas, ema balu iha rai sira ne’e  aprende tetun, iha tempu ne’ebá iha liurai  bo’ot  ida naran  Sonbai, nia ukun  Oecuse ho Timor  Osidental so belu mak la tama iha nia reinu. Liurai Sombai koalia baikenu ne’ebe ema bolu dawan, nun’e  mak  iha tempu ne’eba kedas, ema barak iha Oecuse ho Timor osidental hatene vaikenu, maibe  la  hatene tetun.

2.2    Estuda Konaba Lian Tetun Ne’ebe Koalia Iha Timor Leste

2.2.1 Lian Tetun(Tetun Prasa)

          Lian tetun ka tetun prasa koalia liu iha distritu dili, tetun ne’ebè  koñesidu hanesan tetun prasa, iha nivel nasional Timor oan ema porsentu 24,1 mak koalia lian ne’e tuir  resultadu sensus 2004  ne’ebè  hakerek  iha livru “Timor Leste uma atlas historic - geografico” hosi hakerek nain Frederic Durad. Instituisaun ne’ebè  tuir ami nia hare fo importansia ba desenvolvimentu lian tetun mak igreja katolika tamba instituisaun ne’ebè  hanorin hori uluk kedas katekeze iha lian tetun no ikus mai sai nu’udar lian iha selebrasaun liturjia iha igreja hotu-hotu.

Oras ne’e dau-daun iha livru relijiozu barak ne’ebè  hakerek iha lian tetun,hanesan biblia,no dokumentu  kanoniku sira seluk. Hafoin proklamasaun ukun rasik an iha loron 20 Maiu 2002  lian tetun sai hanesan lian ofisial iha nasaun Timor Leste (RDTL) ne’ebe regula iha artigu 13, tuir matenek nain sira katak lian rua ne’e  bele lao hamutuk sai hanesan lian nasional Timor nia tamba hare husi aspektu historiku no husi lian linguistiku, lian  Portuges lian ida ne’ebè  bele ajuda tebes desenvolvimentu lian tetun, hanesan ita hotu hatene katak liafuan barak iha lian tetun mai husi lian portuges.

Lian tetun lian ida ne’ebè  labele desenvolve nia an mesak, nia tenki lao hamutuk  ho lian ruma atu hamutuk ho lian ne’e  bele desenvolve nia an. Geoffrey Hull, matenek nain no linguistiku husi nasaun Australia iha ninia livru ki’ik oan ne’ebe hakerek iha lian rua, portuges no tetun ho nia titulu “Timor Lorosa’e identidade, lian no politika  edukasional” esplika barak kona ba esensia lian portugues no lian tetun sai nùdar  identidade ida ba ita nia nasaun foun Timor Leste. Matenek nain Geoffrey Hull  iha hanoin balu  ne’ebè  ita bele  aproveita oinsa mak ita bele desenvolve ita nia lian tetun iha futuru. Alende ida  ne’e  estadu  Timor Leste iha hanoin  diak  balu  oinsa  atu  desenvolve ita nia  lian tetun, estadu Timor Leste loke instituto ida iha tinan 2002  hanaran  INL “instituto nasional linguistika” iha Universidade Nasional De Timor Lorosa’e (UNTL) no ninia objetivu atu estabelese matadalan sira ba desenvolvimentu lian tetun, hahu estabelese iha tinan 2002  to’o ohin  loron instituisaun ne’e  hakerek ona manual no disionariu sira iha lian tetun hodi ajuda sidadaun  hotu-hotu atu aprende diak lian tetun, nune’e  mos instituisaun ne’e  estabelese ona padraun ida oinsa bele hakerek lian tetun ne’ebè  diak tuir padraun ne’ebè  estabelese tiha ona. Nune’e  mos iha area edukasaun define ona katak  iha tinan dahuluk  ka daruak ou primeiru ho segundu  anu iha ensinu baziku tenki hanorin  labarik  sira koali  lian tetun. Nune’e  wainhira  hahu aprende ho lian ne’ebè  labarik sira aprende ona iha uma hanesan lian tetun labarik sei bele akapta lalais buat ne’ebè  mak professor sira hanorin.

2.2.2 Lian Tetun Terik

          Tetun terik ne’ebè  koalia liu iha distritu lima (5) mak hanesan distritu Vikeke iha sub distritu sira hanesan Lakluta, Luka, no Vikeke vila iha distritu no Kovalima iha subdistritu Suai iha distritu Manatuto iha subdistritu sira hanesan Barike, iha distritu Manufahi iha subdistritu Alas, Fatuberliu no distritu Bobonaro iha subdistritu Batugade. Alende ida ne’e koalia iha distritu rua ne’e  lian  ne’e koalia mos Timor Indonesia hanesan iha Belu/Atambua no Kafemenu, nune’e  mos lian tetun ne’ebè  oras ne’e  dau-daun estadu Timor Leste  liu husi institutu nasional linguistika desenvolve dau-daun bele mos sai liafuan ruma husi tetun terik hodi bele desenvolve lian tetun.

2.2.3 Tetun Dili Ho Tetun Terik La Hanesan

          Ita hare ona katak  uluk kedas, tetun terik sai nudar  lingua franka ida iha Timor Lorosa’e  ne’e  dehan katak  ema balu husi lian oi-oin  uluk aprende tetun hodi bele komunika ba malu. Tetun  ne’ebè  sira aprende  ne’e  ita bele hanaran “tetun lingua franka nian”.

Depois Portugal ukun fali Timor, to’o tinan 1769, sira muda sira nia kapital (ibu kota) husi Oecuse mai iha Dili. Neneik- neneik ema balu mai husi Timor Leste tomak hodi mai hela iha dili. Sira koalia portuges ho tetun ba malu. Tetun ne’ebe sira koalia ba malu  ne’e  mos  muda, tamba hetan influensia maka’as husi portuges. Nune’e sira desenvolve tetun ida ne’ebe ema uluk bolu “tetun prasa” agora ita bele bolu “tetun dili” ida ne’e  mak ita koalia agora dau-dauk  ne’e.

2.3 Oinsa Desenvolve Lian Tetun

          Atu desenvolve lian tetun iha ita nia rai laran persija  halo kurikulu ho lian tetun atu nune’e  ema hotu bele hatene uza lian tetun.

2.4 Lian Tetun Ne’e Saida

          Lian tetun nudar lian ofisial ho ida ne’e  ita persija duni atu desenvolve lian tetun hanesan ema sira ne’ebè  ko’alia lian fataluku, maksae, mambae no seluk tan atu nune’e  ema sira mai eskola persiza koalia lian tetun.

2.5 Analiza

          Lian ne’ebe hau konsege identifika no ko’alia  iha nasaun Timor  Leste hanesan tetun terik no tetun prasa. Lian hirak ne’e ita koñese hanesan riku soin husi distritu sira no subdistritu ne’ebè  sai hanesan patrimoniu kultura nasaun Timor  Leste nia iha ninia relasaun ho nasaun sira seluk iha mundu. Alende ida ne’e  iha pontu tolu(3) mak fo hanoin mai ita:

·        oinsa mak ita bele promove no valorize ita nia lian iha ita nia rai laran nomos estranjeiru?

·        Tamba’sa  mak tetun sai lingua franka?

·        Tamba’sa  mak  tetun dili hetan influensia (pengaruh) husi lian oin-oin?