LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA

KAPITULO I

1.1         Introdusaun

Ha’u  hakerek testu ida ne’e  atu fo hanoin deit mai ita oinsa mak ita atu hatene liutan kona’ba  lian tetun ne’ebè  mak koalia iha Timor- Leste no oinsa mak ita  atu bele desenvolve lian tetun ne’ebè  mak ko’alia iha Timor- Leste  atu  bele riku liutan, estadu Timor- Leste  loke ona instituto ida iha tinan 2002  hanaran (INL) “instituto nasional linguistika” ninia objetivu atu estabelese matadalan sira ba desenvolvimentu lian tetun. Ha’hu estabelese iha tinan  2002  to’o  ohin  loron  instituisaun  ne’e  hakerek  ona manual no disionario sira iha lian tetun hodi ajuda sidadaun hotu-hotu atu aprende diak liutan lian tetun. Nune’e  mos instituisaun  ne’e  estabelese ona padraun ida oinsa bele hakerek lian tetun ne’ebè  diak  tuir padraun ka ortografia ne’ebè  estabelese tiha ona.

1.2         Kontestu Peskiza

Lian tetun nudar lian franka  atu  nune’e  ema  husi  distritu  seluk bele halo komunikasaun ho distritu sira seluk, tamba iha ita nia rai distritu hotu-hotu uza liafuan mak hanesan, ezemplu, distritu  Baukau koália lian makasae, Likuisa koália lian  tokodede  oinsa  distritu  rua  ne’e  bele halo komunikasaun  ba malu, atu halo komunikasaun tenki uza lian tetun.

1.3         Identifikasaun Ba Problemas

Ita nuda’ar  estudante no Timor nia oan persija desenvolve  ita  nia lian no importante liu  mak  oinsa  estuda  lian  seluk-seluk  hodi kompleta ita nia dalen tetun.

Tamba dalen tetun sei iha peskiza oi-oin hanesan tetun prasa no tetun terik sei kahur malu no oinsa ita klasifika lolos lian tetun sai hanesan lian franka, no lian tetun ita sei uza ba zerasaun tuir mai.

1.4         Objetivu

Objetivu husi testu ida ne’e  nuda’ar  kontribuisaun ki’ik  oan  ida atu buka hatene  diak  liu tan tetun  ne’ebè  ko’alia iha nasaun Timor- Leste, nune’e  mos atu fo hanoin  ba ema hotu katak  lian  sira ne’ebè  koália  iha nasaun Timor -Leste  laos  deit lian ofisial sira  ne’ebè  konsagra tiha ona iha konstituisaun Republika Demokratika Timor- Leste iha artigu 13, maibe iha mos lian sira seluk ne’ebè  grupu idak-idak  iha nasaun ne’e  koalia.

Ita hotu-hotu tenki tau iha ita neon katak  Timor- Leste nùdar  nasaun ida ne’ebè  maske  ki’ik  maibe  ninia povu koalia  lian oin-oin.

Ida ne’e  hanesan buat  ne’ebè  uniku oituan iha mundu. Testu  ida  ne’e hakarak mos atu fo hanoin ba instituisaun estadu nia ne’ebè  iha kompetensia iha area promosaun no desenvolvimento lian nia atu bele preokupa no iha hanoin ruma atu desenvolve ita nia lian sira laos deit lian sira ne’ebe konsagra ona iha konstituisaun  maibe  mos lian hotu-hotu ne’ebè koalia iha Timor -Leste.

1.5         Metodu

Metodu husi  titulu  ou  testu  ida  ne’e  bele  fo  hanoin  mai  ha’u oinsa  bele  promove no valorize  ita  nia  lian  atu  bele  hatudu  ba  nasaun sira  seluk  katak  Timor- Leste  maski  nasaun  ki’ik  maibe  iha  lian  ne’ebè ho ida  ne’e  hau  rasik  hakarak  loke  ita  nia  hanoin  atu  haburas  liutan ita nia lian sira ne’ebè  grupu  etnolinguistiku  idak-idak  koalia iha  nasaun Timor- Leste  iha  ne’e  ha’u  usa metodu  entervista, tamba bele fasilita hau atu  hatene liutan lian sira iha teritoriu tomak.

KAPITULO II

LIAN TETUN NUDAR KULTURA IDA

2.1 Introdusaun

Lian ka dalen sira ne’ebè  koalia iha teritoriu Timor- Leste  nia  laran tomak, sai hanesan instrument  ida  ne’ebè  ema  usa  atu komunika ka hala’o  relasaun  entre  ema ida ho ida seluk  i ho kultura no identidade povu ne’e  nia. Tamba ne’e  lian nia papel importante tebes ba ema nia moris. Istoria hatudu  katak lian ida la mosu mai kompletu  ka perfeitu kedas, tamba ne’e  persija iha hanoin  ka vontade diak liu-liu ba kapasidade intelektual atu bele desenvolve  lian ne’e  hodi bele hariku liutan lian sira ba nasaun tomak no sidadaun hotu nia interese.

Lian sira ne’ebè  koalia iha Timor Leste la mosu depois de independensia, maibe mosu hori uluk kedas desde ita nia bei-ala sira nia tempu. Tetun ne’ebè  ita koñese  hanesan tetun prasa ko’alia liu iha distritu dili, tetun terik ko’alia liu iha parte balu iha distritu  Vikeke, Covalima, Manatuto, Manufahi, no Bobonaro. Iha dokumentu antigun balu hosi Portugal ne’ebè  konta kona’ba  lian timor nian iha tempu ne’ebá. Tinan 400 liu ba iha surat ida hakerek dehan iha timor tomak ema hatene lian rua(2) belu ho vaikenu, ne’e katak tetun no vaikenu. Ita bele si’ik  katak iha tempu ne’ebá Timor Lorosa’e  ho belu mak hatene tetun tamba ne’e  liurai Wehali no liurai lika nia rai. Iha Timor  parte loro monu inklui mos Oecuse, ema hatene baikenu tamba liurai Sonbai mak ukun iha ne’ebá  to’o  tinan 1800 ba leten ema bolu Timor Lorosa’e  provinsi  belu nian ne’e  dehan katak provinsi ema tetun nian. Nune’e  ita bele hare katak tuir ema Portugal ne’e  hare ema iha Timor Lorosa’e  iha tempu ne’ebá  bele ona komunika ho lian tetun maski laos sira nia lian rasik.

Ema iha Timor Lorosa’e  ho tan iha belu hatene tetun tansa mak ema iha Oecuse, Kupang, Soe, ho Kafemenanu la dun koalia tetun? Ita hare ona katak, tinan 400 liuba, liurai tetun mak domina Timor Lorosa’e ho rai belu. Nune’e mak uluk kedas, ema balu iha rai sira ne’e  aprende tetun, iha tempu ne’ebá iha liurai  bo’ot  ida naran  Sonbai, nia ukun  Oecuse ho Timor  Osidental so belu mak la tama iha nia reinu. Liurai Sombai koalia baikenu ne’ebe ema bolu dawan, nun’e  mak  iha tempu ne’eba kedas, ema barak iha Oecuse ho Timor osidental hatene vaikenu, maibe  la  hatene tetun.

2.2    Estuda Konaba Lian Tetun Ne’ebe Koalia Iha Timor Leste

2.2.1 Lian Tetun(Tetun Prasa)

          Lian tetun ka tetun prasa koalia liu iha distritu dili, tetun ne’ebè  koñesidu hanesan tetun prasa, iha nivel nasional Timor oan ema porsentu 24,1 mak koalia lian ne’e tuir  resultadu sensus 2004  ne’ebè  hakerek  iha livru “Timor Leste uma atlas historic - geografico” hosi hakerek nain Frederic Durad. Instituisaun ne’ebè  tuir ami nia hare fo importansia ba desenvolvimentu lian tetun mak igreja katolika tamba instituisaun ne’ebè  hanorin hori uluk kedas katekeze iha lian tetun no ikus mai sai nu’udar lian iha selebrasaun liturjia iha igreja hotu-hotu.

Oras ne’e dau-daun iha livru relijiozu barak ne’ebè  hakerek iha lian tetun,hanesan biblia,no dokumentu  kanoniku sira seluk. Hafoin proklamasaun ukun rasik an iha loron 20 Maiu 2002  lian tetun sai hanesan lian ofisial iha nasaun Timor Leste (RDTL) ne’ebe regula iha artigu 13, tuir matenek nain sira katak lian rua ne’e  bele lao hamutuk sai hanesan lian nasional Timor nia tamba hare husi aspektu historiku no husi lian linguistiku, lian  Portuges lian ida ne’ebè  bele ajuda tebes desenvolvimentu lian tetun, hanesan ita hotu hatene katak liafuan barak iha lian tetun mai husi lian portuges.

Lian tetun lian ida ne’ebè  labele desenvolve nia an mesak, nia tenki lao hamutuk  ho lian ruma atu hamutuk ho lian ne’e  bele desenvolve nia an. Geoffrey Hull, matenek nain no linguistiku husi nasaun Australia iha ninia livru ki’ik oan ne’ebe hakerek iha lian rua, portuges no tetun ho nia titulu “Timor Lorosa’e identidade, lian no politika  edukasional” esplika barak kona ba esensia lian portugues no lian tetun sai nùdar  identidade ida ba ita nia nasaun foun Timor Leste. Matenek nain Geoffrey Hull  iha hanoin balu  ne’ebè  ita bele  aproveita oinsa mak ita bele desenvolve ita nia lian tetun iha futuru. Alende ida  ne’e  estadu  Timor Leste iha hanoin  diak  balu  oinsa  atu  desenvolve ita nia  lian tetun, estadu Timor Leste loke instituto ida iha tinan 2002  hanaran  INL “instituto nasional linguistika” iha Universidade Nasional De Timor Lorosa’e (UNTL) no ninia objetivu atu estabelese matadalan sira ba desenvolvimentu lian tetun, hahu estabelese iha tinan 2002  to’o ohin  loron instituisaun ne’e  hakerek ona manual no disionariu sira iha lian tetun hodi ajuda sidadaun  hotu-hotu atu aprende diak lian tetun, nune’e  mos instituisaun ne’e  estabelese ona padraun ida oinsa bele hakerek lian tetun ne’ebè  diak tuir padraun ne’ebè  estabelese tiha ona. Nune’e  mos iha area edukasaun define ona katak  iha tinan dahuluk  ka daruak ou primeiru ho segundu  anu iha ensinu baziku tenki hanorin  labarik  sira koali  lian tetun. Nune’e  wainhira  hahu aprende ho lian ne’ebè  labarik sira aprende ona iha uma hanesan lian tetun labarik sei bele akapta lalais buat ne’ebè  mak professor sira hanorin.

2.2.2 Lian Tetun Terik

          Tetun terik ne’ebè  koalia liu iha distritu lima (5) mak hanesan distritu Vikeke iha sub distritu sira hanesan Lakluta, Luka, no Vikeke vila iha distritu no Kovalima iha subdistritu Suai iha distritu Manatuto iha subdistritu sira hanesan Barike, iha distritu Manufahi iha subdistritu Alas, Fatuberliu no distritu Bobonaro iha subdistritu Batugade. Alende ida ne’e koalia iha distritu rua ne’e  lian  ne’e koalia mos Timor Indonesia hanesan iha Belu/Atambua no Kafemenu, nune’e  mos lian tetun ne’ebè  oras ne’e  dau-daun estadu Timor Leste  liu husi institutu nasional linguistika desenvolve dau-daun bele mos sai liafuan ruma husi tetun terik hodi bele desenvolve lian tetun.

2.2.3 Tetun Dili Ho Tetun Terik La Hanesan

          Ita hare ona katak  uluk kedas, tetun terik sai nudar  lingua franka ida iha Timor Lorosa’e  ne’e  dehan katak  ema balu husi lian oi-oin  uluk aprende tetun hodi bele komunika ba malu. Tetun  ne’ebè  sira aprende  ne’e  ita bele hanaran “tetun lingua franka nian”.

Depois Portugal ukun fali Timor, to’o tinan 1769, sira muda sira nia kapital (ibu kota) husi Oecuse mai iha Dili. Neneik- neneik ema balu mai husi Timor Leste tomak hodi mai hela iha dili. Sira koalia portuges ho tetun ba malu. Tetun ne’ebe sira koalia ba malu  ne’e  mos  muda, tamba hetan influensia maka’as husi portuges. Nune’e sira desenvolve tetun ida ne’ebe ema uluk bolu “tetun prasa” agora ita bele bolu “tetun dili” ida ne’e  mak ita koalia agora dau-dauk  ne’e.

2.3 Oinsa Desenvolve Lian Tetun

          Atu desenvolve lian tetun iha ita nia rai laran persija  halo kurikulu ho lian tetun atu nune’e  ema hotu bele hatene uza lian tetun.

2.4 Lian Tetun Ne’e Saida

          Lian tetun nudar lian ofisial ho ida ne’e  ita persija duni atu desenvolve lian tetun hanesan ema sira ne’ebè  ko’alia lian fataluku, maksae, mambae no seluk tan atu nune’e  ema sira mai eskola persiza koalia lian tetun.

2.5 Analiza

          Lian ne’ebe hau konsege identifika no ko’alia  iha nasaun Timor  Leste hanesan tetun terik no tetun prasa. Lian hirak ne’e ita koñese hanesan riku soin husi distritu sira no subdistritu ne’ebè  sai hanesan patrimoniu kultura nasaun Timor  Leste nia iha ninia relasaun ho nasaun sira seluk iha mundu. Alende ida ne’e  iha pontu tolu(3) mak fo hanoin mai ita:

·        oinsa mak ita bele promove no valorize ita nia lian iha ita nia rai laran nomos estranjeiru?

·        Tamba’sa  mak tetun sai lingua franka?

·        Tamba’sa  mak  tetun dili hetan influensia (pengaruh) husi lian oin-oin?

KAPITULU III

3.1 Liafuan Maktaka

          Ikus liu ha’u atu remata testu ida ne’e hau la haluha hato hau nia agradese ba nai maromak, ne’ebè  fo ona espritu atu ha’u  halo testu ida ne’e ho diak no to rohan, nune’e  mos ha’u  la haluha  hato’o  obrigado ba dosente lian tetun nia Aderito Ruben.

Ne,ebè  fo ona oportunidade  ne’e mai  hau atu hakerek testu ida ne’e bele halo hau badinas atu hakerek no le’e jornal,livrus,no revista sira, to’o  ba ne’e deit ha’u nia testu.

3.2 Sujestaun

          Atu haburas no desenvolve lian tetun ne’ebè  koalia iha nasaun Timor Leste  ha’u  fo hanoin  atu halo  medidas hanesan tuir mai ne’e:

·        Persija hatama lian tetun iha kurikulu eskola liu-liu ba ensinu baziku primeiru to’o  terseiru  anu atu nune’e labarik  sira wainhira  hahu eskola hahu mos le’e  no hakerek lian tetun.

·        Persiza kria instituisaun  ruma ho nia kompetensia atu desenvolve lian sira hotu iha rai laran alende  institutu nasional linguistika (INL) ne’ebè  halo nia kna’ar  espesifikamente atu desenvolve lian tetun.